فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در بوتۀ بازنگری

با تأکید بر مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی

پژوهشی از خانم سوده رضایی  |  ویراست علمی: روح‌الله تقی‌نژاد

        بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی، در چارچوب قانون اساسی کشور، و با هدف رسیدن به سطح بالاتر ابعاد سرمایۀ اجتماعی، منجر به کاهش میزان قابل توجهی از تنش‌­ها و نا آرامی‌­های قبل، بعد و حین انتخابات می­‌شود و با افزایش میزان اعتماد مردمی، مشارکت هر چه بیشتر و فعال‌تر شهروندان در زندگی سیاسی خود و نیل به آرامش حاصل می‌گردد. فرآیندهایی که تاکنون در عرصۀ این تکنیک مورد بازنگری و بازمهندسی قرار گرفته‌اند مربوط به حیطۀ اقتصاد و صنعت بوده اند، اما لزوم امر پژوهش بین­ رشته­‌ای در جهان امروز، این ضرورت را ایجاد می­‌نماید که با ترکیب و تلفیق برخی مباحث حوزۀ فنی با حوزۀ علوم انسانی، این فرآیند سیاسی و اجتماعی را مورد بازمهندسی قرار داد.

      پژوهش فرارو و کتاب حاضر، درصدد پاسخگویی به این پرسش بنیادین است که: بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در سرمایۀ اجتماعی چه تأثیری خواهد داشت؟ این پرسش را می­ توان در پرسش همراه آن تجزیه کرده، مورد مداقه و کنکاش بیشتر قرار داد؛ اینکه بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی بر اعتماد سیاسی چه تأثیری خواهد داشت؟

     سرمایه­‌های خاص هر جامعه یکی از مهمترین اصول زیربنایی تداوم و پیشرفت آن جامعه محسوب می‌شوند، این سرمایه­‌ها تنها شامل سرمایه­‌های اقتصادی و مادی نبوده بلکه سرمایه­‌های معنوی که نه تنها نقشی یکسان بلکه مهم‌­تر و پررنگ‌تر از سرمایه‌­های اقتصادی را بازی می‌کنند نیز جزو سرمایۀ جوامع محسوب می‌شوند. یکی از این سرمایه­‌های معنوی، سرمایۀ اجتماعی است که با توجه به تعریف و کارکرد جمعی و گروهی آن امروزه به یکی از سوژه­‌های پژوهشی دانشمندان حوزۀ علوم انسانی مبدل گشته است.

      تقریباً بعد از جنگ جهانی دوم طول عمر حکومت­‌های خودکامه و دیکتاتوری بسر رسید و فرد و منافع فردی و آزادی‌های قانونی بیشتر مدنظر قرار گرفته و از سوی دیگر نهادهای حامی حقوق بشر در سراسر جهان رشدی فزاینده را آغاز نمود و همه اینها منجر به ورود دموکراسی به بسیاری ملت‌­ها و کشورهای دنیا شد.

     دموکراسی تنها در لوای اجرای اصول دموکراتیک معنا می‌یابد، انتخابات یکی از این اصول است که امروزه به مهمترین فرآیند سیاسی و اجتماعی یک جامعه تبدیل شده است.

     همانگونه که جوامع درحال رشد و پویایی هستند، نیازها و شرایط آن جامعه درحال دگرگونی بوده و لازم است تا امورات آن جامعه هم بر پایۀ مکانیزم‌های مرتفع نمودن نیازهای جدید انجام گیرند و گاهاً پیش می‌­­­آید که برخی قواعد و روش­ها، منسوخ شده و جای خود را به شیوه­‌های جدید متناسب با الگوی جدید و روز جامعه می­‌دهند و یا آنکه برخی از روال‌های قدیمی مورد بازنگری قرار گرفته و ارتقاء می­‌یابند.

     کارکرد سیاسی انتخابات منجر به انتخاب گروهی نخبه جهت اداره امورات جامعه برای مدتی معین می‌شود. و کارکرد اجتماعی آن که باید همکاری و مشارکت گروه­های سیاسی، احزاب و مردم را بدنبال داشته باشد خود با معیار سرمایۀ اجتماعی مورد سنجش قرار می‌گیرد. هر چه این معیار از میزان بالاتری برخوردار باشد آن انتخابات را به سمت مردمی بودن و ایجاد صلح و آرامش بیشتر سوق می­‌دهد و هرچه میزان کمتری را به خود اختصاص دهد موجبات تنش‌های سیاسی و اجتماعی و ناکارآمدی و حتی خودکامگی دستگاه سیاسی کشورها را فراهم می‌نماید.

    بعنوان یکی از اساسی­ ترین مولفه‌های سرمایۀ اجتماعی، باید به مبحث اعتماد اشاره نمود که خود بر دو جنبۀ اعتماد سیاسی و اعتماد اجتماعی می‌باشد که اعتماد سیاسی رابطه مستقیمی با انتخابات دارد.

     سابقۀ تنش‌­های بعد از انتخابات در ایران، نشان از سطح پائین سرمایۀ اجتماعی در راستای اجرای انتخابات دارد. انتخابات مجلس شورای اسلامی بعنوان یکی از انتخابات دوره­ای مهم در ایران، دچار برخی آسیب‌­ها و مشکلات است که در راستای آسیب‌شناسی آن، نارضایتی و تنش‌های بعد از اعلام نتایج انتخاباتی، روی کار­آمدن نمایندگان با رأی غیرعقلانی و از طریق وعده‌های دور از عقل و منطق و همچنین ادعای وقوع تخلف و تقلب در اجرای انتخابات، منجمله مشکلات ناشی از سطح پائین سرمایۀ اجتماعی این فرآیند می­‌باشد.

     لذا بازبینی فرآیندهای سیاسی موجود بخصوص فرآیند انتخابات، منجر به این می‌شود که نیازهای جدید و شرایط تازه یک جامعه نادیده انگاشته نشود و حتی‌المقدور از طریق بروزرسانی این فرآیندها، به نحو شایسته­‌ای پاسخگویی گردد که این بروزرسانی نوعی تغییر در ساختارها محسوب می­ گردد.

     از سوی دیگر؛ اهمیت پرداختن به بحث سرمایۀ اجتماعی در جوامع مدرن توسعه‌یافته و نیز در حال توسعه، امری نیست که بر حاکمان سیاسی و دانشمندان آن جوامع پوشیده باشد.

     سند چهارم توسعه نیز اهمیت این امر را مورد تأکید قرار داده است. البته حفظ اصول اسلامی و شرعی که متن قانون اساسی کشور نیز بر آن استوار است و در هر فرآیند قانونی و علی‌الخصوص قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی گنجانده شده است، الزامی بوده و در بطن هر تغییر فرآیندی باید مدنظر قرار گیرد.

     توسعۀ هر جامعه با تغییرات خواسته یا ناخواسته همراه خواهد بود، امر توسعه از ابتدای انقلاب اسلامی در دستور کار دولت­ها قرار داشته است که قدر مسلم ساختارشکنی‌هایی را نیز منجر گردیده، اما برخی تغییرات نیز باید با خواست دولت­ها انجام پذیرد و اینجاست که لزوم بازنگری در فرآیندهای موجود مشخص می­‌گردد.

     با توجه به اینکه ایران کشوری است درحال گذار برای رسیدن به توسعه؛ لازم است تا در مدیریت و پاسخگویی شایسته به نیازهای جدید زندگی اجتماعی شهروندان خود کمال دقت و ظرافت را داشته باشد و از تمامی منابع و فرصت‌های موجود بهترین استفاده را نماید و در تحکیم قدرتمند پایه‌های سرمایۀ خود بالاخص سرمایه‌های معنوی و منجمله سرمایۀ اجتماعی از هیچ همتی دریغ نکند و این هدف را تحت لوای سخن مقام معظم رهبری که می­ فرمایند، آرمان­های انقلاب ثابت هستند ولی ساختارها می­‌توانند تغییر کنند، جامۀ عمل بپوشانند.

     بنابراین بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس در راستای مطالعۀ این سرمایه و تأثیرگذاری این بازمهندسی بر این سرمایه ضرورتی است که باید در پژوهش پیش رو، بدان پرداخته شود. چرا که بنظر نگارنده، بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در چارچوب قانون اساسی کشور و با هدف رسیدن به سطح بالاتر ابعاد سرمایۀ اجتماعی، منجر به کاهش میزان قابل توجهی از تنش ها و نا آرامی­ های قبل، بعد و حین انتخابات می­‌شود و با افزایش میزان اعتماد مردمی، مشارکت هرچه بیشتر و فعال‌تر شهروندان در زندگی سیاسی خود و نیل به آرامش حاصل می­‌گردد.

     فرآیندهای موجود در زندگی اجتماعی انسان نشأت گرفته از عادات و آداب و رسوم و یا ناشی از قوانین وضعی آنان می‌باشد. آن دسته که با آداب و رسوم جامعه سروکار دارند، با گذشت زمان و با تعیین این رسوم در چرخش و انتقال نسل­‌ها، تغییراتی را خواهد داشت که قدر مسلّم این تغییرات با مقتضیات زندگی افراد همخوانی دارد. اما دسته فرآیندهایی که منطبق با قوانین بشری هستند تنها درصورت تغییر قوانین، متغیر می­‌گردند، مگر آنکه افراد آنان را مورد بازنگری قرار دهند.

     آنچه مسلم است اینکه، بسیار پیش می‌آید اقتضای زمانی حکم تغییر فرآیندی را ایجاد می‌نماید که درک صحیح زمان اعمال تغییرات از جمله برنامه­‌های ضروری مدیریت زندگی بشری است، بطوری که غفلت از این مهم، علاوه بر آنکه فرآیند را محکوم به ناکارآمدی می‌کند، منجر به نوعی زایل شدن اعتماد در جامعه نیز می­‌شود.

     انتخابات مجلس شورای اسلامی بعنوان یک فرآیند سیاسی و اجتماعی زندگی ایرانیان بیش از سی سال است که مورد بازبینی اساسی و اصولی قرار نگرفته است، در حالی که مقتضیات زندگی در طول این زمان بسیار متغیر بوده است.

     نیازهای جدید جامعه و شرایط رأی­‌دهندگان، امروزه تغییرات این فرآیند را برجسته نموده است. تکنیک مهندسی مجدد فرآیندها که با بازبینی فرآیندها، تغییرات لازم را تشخیص و اعمال نموده و با هدف افزایش راندمان، فرآیند را بهبود می‌بخشد.

     فرآیندهایی که تاکنون در عرصۀ این تکنیک مورد بازنگری و بازمهندسی قرار گرفته­‌اند مربوط به حیطۀ اقتصاد و صنعت بوده‌­اند، اما لزوم امر پژوهش بین رشته‌­ای جهان امروز، این ضرورت را ایجاد می‌نماید که با ترکیب و تلفیق برخی مباحث حوزۀ فنی با حوزۀ علوم انسانی، این فرآیند سیاسی و اجتماعی را مورد بازمهندسی قرار داد.

     از سوی دیگر ضرورت توجه جوامع امروزی به مباحث سرمایۀ اجتماعی و تلاش جهت ارتقاء سطح مؤلفه‌های آن در جوامع، تکلیف این پژوهش را روشن‌تر ساخته و تحقیق در باب مهندسی مجدد فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی را در شاکلۀ سرمایۀ اجتماعی قرار داد. بدین ترتیب نیل به سطحی مطلوب از مولفه‌های سرمایۀ اجتماعی، بویژه اعتماد سیاسی که بیشتر با انتخابات مجلس مرتبط است، هدف این بازمهندسی قرار گرفته است.

     پس نوشتار فرارو، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در سرمایۀ اجتماعی چه تأثیری خواهد داشت؟ این پرسش را می­‌توان در پرسشِ همراه آن تجزیه کرده، مورد مداقه و کنکاش بیشتر قرار داد؛ اینکه بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی بر اعتماد سیاسی چه تأثیری خواهد داشت؟

     فرضیات و پنداشته­‌هایی که در برابر پرسش‌­های مطرح شده قابل طرح هستند عبارتند از اینکه: بنظر می‌رسد بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی و بهبود آن، سبب ارتقای عناصر سرمایۀ اجتماعی و در نهایت افزایش سطح آن در جامعه می­‌شود.

     اگر این پنداشته را فرضیۀ اصلی تحقیق درنظر بگیریم، فرضیۀ فرعی پژوهش هم عبارت است از اینکه: بنظر می‌رسد بازمهندسی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی سبب افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی و به تبع آن، افزایش میزان اعتماد سیاسی افراد جامعه می‌شود.

     به دیگر سخن؛ سرمایۀ اجتماعی در فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی نقشی حائز اهمیت دارد. فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی با توجه به کارکردی که در جامعۀ ایران دارد برای نیل به سطح قابل قبولی از سرمایۀ اجتماعی، نیاز به بازنگری دارد.

پژوهش پیش رو در نظر دارد تا به اهداف و هوده‌های ذیل دست یابد:

شناخت کلی مفهوم سرمایۀ اجتماعی و نقش آن در فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی و بازبینی فرآیند انتخابات مجلس شورای اسلامی در راستای افزایش سطح مولفه­ های سرمایۀ اجتماعی؛ تبیین یک الگوی انتخاباتی بروز شده و متناسب با شرایط فعلی جامعه ایران برای انتخابات مجلس شورای اسلامی.

.